ҶОЙГОҲИ ЗАН ДАР ҶОМЕАИ ТОҶИКИСТОН: АЗ ҲИФЗИ ҲУҚУҚ ТО БАРОБАРИИ ГЕНДЕРӢ

Асосгузори сулҳу  ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба заковати азалӣ ва нерӯи созандаи занони оқилу фарзонаи тоҷик ҳамеша такя менамоянд, зеро онҳо дар баробари ба ҷо овардани рисолати аслии худ, таҳкиму устувор гардонидани хонадон, тарбияи шоистаи фарзандони бонангу номус, худшиносу ватандӯст, инчунин, бо заҳмату талошҳои худ дар рушди иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар саҳми арзанда доранд.

 

Дар тӯли таърих занон дар рушди ҷомеа ва фарҳанг нақши муҳим бозидаанд. Дар асри XXI, ки ҷаҳони муосир бо суръат тағйир меёбад, зарурати ҷалби занон ба равандҳои рушди иҷтимоӣ бештар эҳсос мешавад. Давлатҳо ва ҷомеаҳо беш аз пеш ба аҳаммияти баробарии гендерӣ ва иштирокчиёни фаъоли иҷтимоӣ эътироф мекунанд, ки бе иштироки занон расидан ба ҳадафҳои устувори рушди ҷомеа номумкин аст.

Нақши занон дар ҷомеа решаҳои амиқи таърихӣ ва фарҳангӣ дорад. Дар тамаддунҳои қадим, занон на танҳо ҳамчун модар ва муҳофизи оила шинохта мешуданд, балки дар бахшҳои муайяни ҷамъият, аз ҷумла кишоварзӣ, ҳунармандӣ ва ҳатто сиёсати ибтидоӣ фаъол буданд.

Бо паҳн гардидани динҳои ҷаҳоншумул ва мураккаб гардидани сохтори иҷтимоӣ, нақши занон дар бисёре аз ҷомеаҳо маҳдуд карда шуд. Дар тӯли асрҳои миёна, аксар ҷомеаҳо занонро асосан дар чаҳорчӯби оилавӣ мебинанд ва имкониятҳои онҳо барои таҳсил, соҳиб шудан ба мансаб ё иштирок дар ҳаёти сиёсӣ маҳдуд буданд. Аммо, ҳатто дар чунин шароитҳо, занон ба ҳайси омӯзгор, табиб, нависанда ва роҳбари ҷараёнҳои фарҳангӣ фаъолият мекарданд.

Дар замони нав ва хусусан пас аз асри XX, равандҳои ҷаҳонишавӣ, ҳаракатҳои феминистӣ ва дастгирии қонунгузорӣ ба тағйироти мусбат дар самти иштироки занон оварда расонданд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дорои суннатҳои бойи фарҳангӣ ва динии хоси худ аст, нақши занон дар замони Истиқлолият тадриҷан рушд меёбад. Сиёсати давлатии гендерӣ ба таври мушаххас барои дастгирии занон дар соҳаҳои гуногун равона шудааст, ки ин имконият медиҳад сатҳи фаъолнокии иҷтимоии занон боло равад.

Ҳамин тавр, заминаи таърихию фарҳангии иштироки занон нишон медиҳад, ки иштироки онҳо дар рушди иҷтимоӣ на танҳо як ниёз, балки як анъанаи амиқ ва зарурияти замонавист.

Имрӯз нақши занон дар рушди иҷтимоии ҷомеа ба таври назаррас равшан мегардад. Онҳо дар соҳаҳои калидии ҳаёти ҷамъиятӣ, аз ҷумла маориф, тандурустӣ, фарҳанг, иттилоот ва сиёсати иҷтимоӣ саҳми бузург доранд. Ин саҳм дар заминаи баланд шудани сатҳи саводнокӣ, афзоиши иштироки занон дар бозори меҳнат ва фаъол шудани онҳо дар ҷомеа афзудааст.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳиссаи занон дар соҳаи маориф хеле калон аст. Аксари муаллимони мактабҳои таҳсилоти умумӣ, мураббиёни кӯдакистонҳо ва омӯзгорони соҳаҳои ибтидоӣ ва миёна занон мебошанд. Онҳо дар тарбияи насли нав ва интиқоли арзишҳои фарҳангӣ нақши ҳалкунанда доранд. Таҷрибаҳо нишон медиҳанд, ки иштироки занон дар тарбия ва таълиму омӯзиш ба паст шудани сатҳи зӯроварӣ, афзоиши ҳисси ҳамдардӣ ва баланд бардоштани савияи ахлоқии муҳити таълимӣ мусоидат мекунад.

Саҳми занон дар системаи тандурустӣ низ бузург аст. Теъдоди зиёди табибон, ҳамшираҳои шафқат, момодояҳо ва кормандони соҳаи тиб занонанд. Онҳо дар ҳифзи саломатии аҳолӣ, бахусус кӯдакон ва модарон, нақши муҳиму бебаҳо доранд. Маҳз фаъолияти содиқонаи онҳо дар давраи пандемияи COVID-19 намунаи фидокорӣ ва масъулияти баланди иҷтимоии занон гардид.

Занон дар рушди фарҳанг ва иттилоот низ фаъоланд. Онҳо ҳамчун ҳунарманд, нависанда, рӯзноманигор ва фаъоли ҷомеаи шаҳрвандӣ, тарғибгари арзишҳои миллӣ ва универсалӣ мебошанд. Қисмати зиёд аз ташкилотҳои ғайриҳукуматӣ ва ҷомеаҳои ихтиёрӣ, ки бо масъалаҳои иҷтимоӣ, оила, тарбияи кӯдакон ва ҳуқуқи инсон сарукор доранд, аз ҷониби занон роҳбарӣ мешаванд.

Дар баробари ин, шумораи соҳибкорони зан зиёд шудааст. Онҳо бо ташкили корхонаҳои хурду миёна, ҷойи корӣ фароҳам оварда, ба рушди иқтисодиёти маҳаллӣ мусоидат мекунанд. Иштироки занон дар иқтисодиёт на танҳо ба устувории иқтисодӣ, балки ба беҳбудии сатҳи зиндагии оила ва ҷомеа низ таъсири мусбат мерасонад.

Бо вуҷуди саҳми назарраси занон дар рушди иҷтимоӣ, онҳо то ҳол бо як қатор мушкилот рӯ ба рӯ мешаванд, ки пешрафти баробар ва фаъолияташонро маҳдуд мекунанд. Ин мушкилот на танҳо хусусияти иҷтимоӣ доранд, балки фарҳангӣ, иқтисодӣ ва ҳуқуқӣ низ мебошанд.

Ҳанӯз ҳам дар баъзе минтақаҳо занон бо маҳдудиятҳои иҷтимоӣ рӯ ба рӯ мешаванд. Фишорҳои оилавӣ ва ҷамъиятӣ, анъанаҳои маҳдудкунандаи иҷтимоӣ, инчунин муносибати нобаробар дар доираи оила, имкониятҳои онҳоро маҳдуд мекунад.

Гарчанде ки дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқҳои занон кафолат дода шудаанд, вале татбиқи амалӣ ва назорати иҷрои онҳо на ҳамеша самаранок аст. Дар ҳолатҳои муайян, занон бо зӯроварии хонаводагӣ, нобаробарии музди меҳнат ва маҳдудият дар дастрасӣ ба замин ва моликият рӯ ба рӯ мешаванд. Талошҳо барои баланд бардоштани сатҳи огоҳии ҳуқуқӣ ва таъсиси механизми шаффофи ҳимояи ҳуқуқҳо яке аз вазифаҳои муҳими ҷомеа аст.

Дастрасӣ ба технология ва маълумоти муосир барои занон, хусусан дар деҳот, маҳдуд боқӣ мондааст. Ин ҳолат ба паст будани саводи рақамӣ ва набудани имкониятҳои молиявӣ алоқаманд аст. Дар ҳоле ки технология метавонад воситаи тавонои худташаккулдиҳӣ ва рушди соҳибкорӣ бошад, маҳдудият дар ин самт занонро дар мавқеи заъиф нигоҳ медорад.

Барои баланд бардоштани нақши занон дар рушди иҷтимоӣ ва бартараф намудани монеаҳои мавҷуда, як қатор чораҳо ва тадбирҳои мушаххас заруранд. Ин пешниҳодҳо бояд ҳам аз ҷониби ҳукумат, ҳам созмонҳои ҷамъиятӣ ва ҳам худи шаҳрвандон амалӣ гарданд.

Қонунҳои мавҷуда оид ба баробарии гендерӣ ва ҳимояи ҳуқуқҳои занон бояд на танҳо дар коғаз, балки дар амал татбиқ гарданд. Барои ин, бояд механизмҳои назорати судӣ ва маъмурии қонунҳо пурзӯр карда шаванд, ба кормандони ҳифзи ҳуқуқ ва мақомоти давлатӣ омӯзиши махсуси гендерӣ гузаронида шавад ва талошҳо барои коҳиши зӯроварии хонаводагӣ тавассути дастгирии қурбониён ва муҷозоти ҷинояткорон тақвият дода шавад.

Таҳкими имкониятҳои таълимии занон, бахусус дар деҳот, шарти муҳими тавоносозии иҷтимоии онҳост. Барои ин, бояд барномаҳои омӯзиши ҳуқуқ, саводи рақамӣ ва соҳибкорӣ роҳандозӣ шаванд, занон ба курсҳои такмили ихтисос, таълимоти онлайн ва марказҳои машваратӣ дастрасӣ дошта бошанд ва мақомоти маҳаллӣ ва ташкилотҳои ҷамъиятӣ дар ин самт фаъолона саҳм гузоранд.

Соҳибкории занона яке аз роҳҳои муҳими рушди иқтисодӣ ва худташаккулдиҳии занон аст. Барои рушди он қарзҳои имтиёзнок ва грантҳо барои соҳибкорони зан дастрас гардонда шаванд, маҳфилҳо ва марказҳои омӯзишии дастгирии тиҷорат дар сатҳи маҳаллӣ таъсис дода шаванд, ташкилоти молиявӣ ва бонкҳо ба занон имконияти мусоиди маблағгузорӣ пешниҳод намоянд.

Тақвияти ширкат ва роҳбарии занон дар сиёсат ва идоракунии давлатӣ. Бо зиёд шудани шумораи занон дар вазифаҳои роҳбарикунанда, намояндагии онҳо дар қарорҳои сиёсӣ беҳтар мегардад. Барои расидан ба ин ҳадаф, квотаҳо ва барномаҳои махсуси дастгирии занон дар интихоботҳо ва идораҳои давлатӣ пешниҳод карда шаванд, барои занон семинарҳо ва курсҳои омодагӣ ба роҳбарӣ ташкил карда шавад.

Дар шароити тағйирёбии иқлим, афзоиши шумораи аҳолӣ ва таҳдид ба арзишҳои оилавӣ, нақши занон беш аз пеш аҳаммияти ҳалкунанда пайдо мекунад.

Занон дар деҳот дар истифода ва идораи захираҳои табиӣ: об, ҳезум, замин саҳми назаррас доранд. Дар бисёр мавридҳо онҳо беҳтар аз мардон таъсири тағйироти иқлимро ҳис мекунанд, зеро масъулият барои таъмини ғизо, об ва сӯзишвориҳо бар дӯши онҳо мебошад.

Таҷрибаҳои созмонҳои байналмилалӣ (масалан, UNDP) нишон додаанд, ки иштирок ва роҳбарии занон дар барномаҳои ҳифзи муҳити зист (масалан, кишоварзии устувор, истифодаи оби тоза) ба натиҷаҳои устувортар мерасонад.

Занон дар танзими оила ва солимии насл, таълиму тарбияи кӯдакон ва нигоҳубини аҳли хонавода нақши асосӣ доранд. Фаъолгардонии маълумоти демографӣ ва маърифати тиббӣ дар байни занон боиси беҳбуди саломатии модару кӯдак ва коҳиши сатҳи мегардад.

Дар фарҳанги тоҷикӣ нақши модар ва зан ҳамчун меҳвари оила эътироф шудааст. Дар шароити муосир, ки оилаҳо ба муҳоҷират, фишори иқтисодӣ ва таъсири фарҳангҳои хориҷӣ рӯ ба рӯянд, маҳз занонанд, ки арзишҳои миллӣ ва маънавиро ҳифз менамоянд.

Таҳкими мақоми зан дар оила ба мустаҳкамшавии устувории иҷтимоӣ ва паст шудани сатҳи ҷудошавии оилаҳо мусоидат мекунад.

Хулоса нақши занон дар рушди иҷтимоӣ як унсури муҳимми пешрафти устувор ва пойдори ҷомеа ба ҳисоб меравад. Занон дар соҳаҳои маориф, тандурустӣ, фарҳанг, соҳибкорӣ ва сиёсат фаъолона иштирок намуда, бо ахлоқ, масъулиятшиносӣ ва эҳсоси баланди шаҳрвандӣ ҷомеаро обод ва мутараққӣ месозанд. Бо вуҷуди ҳамаи ин пешравиҳо, мушкилоте чун нобаробарии гендерӣ, маҳдудиятҳои фарҳангӣ ва дастрасии маҳдуд ба захираҳо то ҳол боқӣ мемонанд.

Бартараф намудани ин монеаҳо на танҳо масъулияти давлат, балки вазифаи ҳар як шахс ва тамоми ҷомеа мебошад. Танҳо тавассути таҳкими ҳуқуқҳо, баланд бардоштани сатҳи маърифат, дастгирии иқтисодӣ ва баробарии имкониятҳо метавон ҷомеае созмон дод, ки дар он зан ва мард баробарҳуқуқ ва ҳамкорона барои пешрафт заҳмат мекашанд.

Ояндаи ҷомеаи тоҷик бо иштироки фаъоли занон равшантар, устувортар ва пойдортар хоҳад буд. Зарур аст, ки сиёсати гендерии кишвар бештар таҳким ёбад, ҷавонон аз хурдӣ ба эҳтироми баробарии зану мард одат карда, занон ҳамчун нерӯи муҳим ва эътимодбахши иҷтимоӣ эътироф гарданд.

 

Бурҳонова Резагул Садриддиновна-унвонҷӯйи Пажӯҳишгоҳи

 рушди маориф ба номи Абдураҳмон Ҷомии Академияи таҳсилоти Тоҷикистон